Η Παναγία της Βλαχέρνας, το όνομα της οποίας τη συσχετίζει με τη φημισμένη Παναγία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, βρίσκεται στο ομώνυμο χωριό, 1χιλ., περίπου βορειανατολικά της Άρτας, στην απέναντι όχθη του ποταμού Αράχθου. Κατατάσσεται στα σημαντικά μνημεία που εντοπίζονται γύρω από την βυζαντινή Άρτα, όπως η Κάτω Παναγιά, η Παναγία της Κορωνησίας, η Παντάνασσα κοντά στη Φιλιππιάδα, ο ναός της Παναγίας του Μπρυώνη στο Νεοχωράκι κά.
Κτισμένη στον τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, με πλούσιο γλυπτό και γραπτό διάκοσμο, η Βλαχέρνα αποτελούσε το καθολικό ονομαστού μοναστηριού και ταφικό ναό πολλών μελών των Κομνηνονδουκάδων, ηγεμόνων του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Από τις επιγραφές που διασώθηκαν σε δύο τάφους στο νότιο και στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο πρώτος άνηκε στον δεσπότη Μιχαήλ Β’ Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του Μιχαήλ Α’ Άγγελου, του ιδρυτή του Δεσποτάτου και ο δεύτερος στους γιους της Θεοδώρας Κομνηνοδούκαινας (αγία Θεοδώρα) που είχαν βίαιο θάνατο.
Από την πρώτη γραπτή αναφορά στη Βλαχέρνα, σε συνοδική επιστολή του μητροπολίτη Ναυπάκτου, Ιωάννου Αποκαύκου (1224-1230), κατανοούμε ότι η μονή μετατράπηκε από ανδρική που ήταν αρχικά, σε γυναικεία.
Αρχιτεκτονική – χρονολόγηση: Το καθολικό χτίστηκε στη θέση παλαιότερου ναού που χρονολογείται στα τέλη του 9ου με αρχές 10ου αιώνα. Ο πρωταρχικός ναός θεωρείται ότι ήταν τρίκλιτη βασιλική με τριμερές ιερό και ξύλινη στέγη. Σ’ αυτόν ανήκει τμήμα του νοτίου τοίχου (διακρίνεται η διαφορά στην τοιχοποιία) και η νότια αψίδα. Ο ναός της Παναγίας Βλαχέρνας ιδρύθηκε, το πιθανότερο στις αρχές του 13ου αιώνα (μεταξύ 1224 και 1230) ως τρίκλιτη βασιλική με καμαροσκεπή κλίτη. Στα μέσα του ίδιου αιώνα υπολογίζεται ότι έγινε η μετατροπή της θολωτής βασιλικής σε τρουλαία με την ανέγερση τριών τρούλων, έναν κεντρικό και δύο μικρότερους πλαϊνούς. Την ίδια εποχή προστέθηκε και το φουρνικό (βαθύς τρούλος) στο βόρειο κλίτος. Οι καμάρες που στεγάζουν τα κλίτη καλύπτονται εξωτερικά από δικλινείς στέγες που διαμορφώνουν αετώματα.
Η είσοδος στον αρχικό ναό γινόταν από πέντε θυραία ανοίγματα, από ένα στη βόρεια και στη νότια πλευρά και τρία στη δυτική. Σήμερα παραμένει ανοιχτή η κεντρική πύλη της δυτικής πλευράς, ενώ οι πλάγιες έχουν μετατραπεί σε παράθυρα.
Μεταγενέστερος (περί τα τέλη του 13ου αιώνα) είναι και ο νάρθηκας του ναού το δάπεδο του οποίου έχει έντονη υψομετρική διαφορά από τον κυρίως ναό. Το παλαιότερο δάπεδο του καθολικού είναι διακοσμημένο με μαρμάρινες πλάκες μέσα σε πολύχρωμα μαρμαροθετημένα πλαίσια. Στο κέντρο του μεσαίου κλίτους, πέντε συμπλεκόμενοι κύκλοι, διακοσμημένοι με ψηφιδωτό διάκοσμο, αποδίδουν τη συμβολική απεικόνιση των πέντε άρτων. Ο κεντρικός κύκλος κοσμείται με ψηφιδωτή παράσταση δικέφαλου αετού.

Γλυπτός διάκοσμος: Ο ναός κοσμείται εξωτερικά με πλίνθινα διακοσμητικά θέματα που παρατηρούνται στην ανατολική πλευρά και στα αετώματα. Εσωτερικά ο ναός φέρει αρχιτεκτονικά ανάγλυφα, κυρίως κιονόκρανα κιόνων σε δεύτερη χρήση που προέρχονται από παλαιοχριστιανικά ή αρχαία κτίρια. Στον γλυπτό διάκοσμο ανήκει μαρμάρινη πλάκα που κλείνει, σήμερα το παράθυρο της νότιας πλευράς και αποδίδει ανάγλυφη την μορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ.
Από το μαρμάρινο τέμπλο σώζονται αρκετά τμήματα πολλά από τα οποία είναι εντοιχισμένα στις εισόδους του ναού. Προσπάθεια αναπαράστασής του έχει γίνει στη Τράπεζα της Παρηγορήτισσας όπου λειτουργεί γλυπτοθήκη. Το τέμπλο της Βλαχέρνας θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της υστεροβυζαντινής γλυπτικής για την άριστη λάξευσή του και τον πλούτο των θεμάτων που το διακοσμούν.

Τοιχογραφίες: Ο γραπτός διάκοσμος του καθολικού της μονής αποκαλύφθηκε κατά την αφαίρεση νεώτερων ασβεστοκονιαμάτων το 1975-1977. Οι τεχνοτροπικές διαφορές που εντοπίζονται οδηγούν στην αναγνώριση δύο χρονικών φάσεων που συνάδουν με τις οικοδομικές επεμβάσεις του ναού.
Στην πρώτη φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού και χρονολογείται στα μέσα του 13ου αιώνα. Μερικές από τις παραστάσεις είναι ο Ασπασμός της Μαρίας και της Ελισάβετ, το Χαίρε των Μυροφόρων, σκηνές από τα Πάθη του Χριστού, η Απιστία του Θωμά.
Στη δεύτερη φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες του νάρθηκα με σημαντικότερες τις παραστάσεις της Δευτέρας Παρουσίας, του Στιχηρού των Χριστουγέννων και της λιτανείας της εικόνας της Οδηγήτριας.
Παρόλο που το εικονογραφικό πρόγραμμα δεν έχει αποκαλυφθεί εξολοκλήρου, είναι αρκετό για να φανερώσει το μνημειακό ύφος και την τέχνη υψηλών καλλιτεχνικών απαιτήσεων. Ενδεικτική είναι η χρήση του ημιπολύτιμου λίθου, λαζουρίτη (lapis lazuli) για να αποδοθεί το κυανό χρώμα στο βάθος των σκήνων και στα ενδύματα των μορφών. Η ποιότητα και η δεξιοτεχνία της τέχνης των τοιχογραφιών της Βλαχέρνας είναι εφάμιλλη της καλλιτεχνικής έκφρασης της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης.

Αφιέρωση του ναού: Ως το 1814,ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Σήμερα τιμάται η Κατάθεση της Τιμίας Εσθήτος της Παναγίας, γιορτάζει στις 2 Ιουλίου και είναι ο ενοριακός ναός στο χωριό, Βλαχέρνα.

Επισκέψιμο: Κατόπιν συνεννόησης με Ενορία Βλαχέρνας: π. Σπ. Ρώσος 6977603042