Η Μονή Ροδιάς ή Ροϊδιάς ή Ρόδο το Αμάραντο, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στους πρόποδες της ΝΔ πλαγιάς του Μαυροβουνίου (υψ.329μ.), πάνω από τη ΒΑ όχθη της λιμνοθάλασσας της Ροδιάς, δυτικά της Άρτας και ανάμεσα στα χωριά Βίγλα – Στρογγυλή. Ανεγέρθηκε το 1860 στη θέση παλιότερου βυζαντινού καθολικού, γνωστό στις γραπτές πηγές με την προσωνυμία “Ρόδον το Αμάραντον”, κατά τον ομώνυμο εικονογραφικό τύπο της εικόνας της Παναγίας. Από την ίδια εικόνα έλαβε την επωνυμία «Ροδιά», τόσο η νεώτερη εκκλησία, όσο και η λιμνοθάλασσα.
Ο χρόνος ίδρυσης του βυζαντινού καθολικού δεν είναι επιβεβαιωμένος. Κατά τον Σεραφείμ Ξενόπουλο, μητροπολίτη Άρτας του 19ου αιώνα, ανάγεται στο 970. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του αναγέρθηκε στη θέση αυτή σταυροπηγιακό μοναστήρι, όταν αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη ήταν ο Ιωάννης Τσιμισκής και Πατριάρχης ο Βασίλειος. Η πληροφορία είναι αρκετά αξιόπιστη, εφόσον βασίζεται σε συγκεκριμένα στοιχεία που παραθέτει ο μητροπολίτης και αναφορές που, σύμφωνα με τον ίδιο, άντλησε από αρχαία χειρόγραφα που υπήρχανε στο μοναστήρι και που, δυστυχώς σήμερα δε σώζονται. Απ’ την ίδια πηγή μαθαίνουμε ότι το μοναστήρι έφτασε σε μεγάλη ακμή και είχε στην κατοχή του πολυάριθμα κτήματα, ιχθυοτροφείο καθώς και τέσσερα μετόχια, μεταξύ των οποίων και το βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου της Ροδιάς στις Κιρκιζάτες. Αρχαιότερη θεωρεί την μονή ο Παναγιώτης Αραβαντινός, χρονογράφος του 19ου αιώνα που τοποθετεί χρονικά την ίδρυσή της στο 925. Αναφέρει, μάλιστα ότι τον 18ο αιώνα το μοναστήρι είχε εισόδημα 8.000 γρόσια το χρόνο.
Το μοναστήρι πρωτοστατούσε συχνά στον αγώνα κατά των Τούρκων και πολλές φορές έγινε στόχος βάρβαρων επιδρομών. Στα χρόνια της επανάστασης καταστράφηκε ολοσχερώς. Τα κτήματα αρπάχτηκαν απ’ τους Τούρκους και ο ναός ερειπώθηκε. Παρέμεινε έτσι ως το 1860, οπότε στη θέση του κτίστηκε ο περικαλλής σημερινός ναός.
Πρόκειται για μεγάλη μονόχωρη, σταυρεπίστεγη, θολωτή βασιλική με θολωτό νάρθηκα και έναν πολύ μικρής διαμέτρου, ψηλό τρούλο που προσφέρει στο σύνολο κομψότητα και χάρη. Ο ιδιότυπος αυτός τρούλος είναι και το χαρακτηριστικό του γνώρισμα. Μοναδικός στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ηπείρου προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη ιδιαιτερότητα στο μνημείο. Οι στέγες είναι πλακοσκεπείς με εμφανή την προσπάθεια του τεχνίτη να τονίσει το σχήμα του σταυρού. Οι δύο θόλοι στις κάθετες κεραίες του «σταυρού» έχουν εξωτερικά τη μορφή αετώματος συμβάλλοντας, έτσι στην εξωτερική ποικιλομορφία του συνόλου.
Η τοιχοδομή είναι πολύ επιμελημένη στις γωνίες, με μοναδική εξωτερική διακόσμηση, απλή οδοντωτή ταινία στα γείσα του κύριου κτίσματος και διπλή στα γείσα του τρούλου και της κόγχης του ιερού. Ο τετράγωνος νάρθηκας προστέθηκε αργότερα όπως είναι εμφανές από την τοιχοποιία, σίγουρα όμως πριν το 1884, αφού τη χρονιά αυτή έγινε η εικονογράφησή του.
Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο και διατηρημένο σε πολύ καλή κατάσταση. Σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στο εσωτερικό υπέρθυρο της νότιας εισόδου, η εικονογράφηση έγινε το 1884 από Σαμαρινιούς ζωγράφους και παρουσιάζει τη γνωστή, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, διάταξη σε ζώνες, με ολόσωμους αγίους κάτω, στηθάρια αγίων στη μέση και ευαγγελικές σκηνές ή σκηνές απ’ το εορτολόγιο στις πάνω ζώνες. Βασικά στοιχεία της τεχνοτροπίας των παραστάσεων είναι τα έντονα χρώματα και τα ραδινά πρόσωπα με τις μειλίχιες εκφράσεις που δε θυμίζουν τη γνωστή αυστηρότητα των βυζαντινών, αλλά πλησιάζουν, μάλλον τη χιοναδίτικη αγιογραφική παράδοση. Ο ναός της Παναγίας της Ροδιάς, αποτελεί αξιολογότατο αρχιτεκτονικό και αγιογραφικό μνημείο της μεταβυζαντινής ζωγραφικής παράδοσης.
Όχι μακριά απ’ το ναό, στα ριζά της ίδιας βραχώδους πλαγιάς, βρίσκεται σπήλαιο το οποίο για πολλά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως ασκηταριό, όπως υποδηλώνουν τα ίχνη τοιχογραφιών στα τοιχώματα του. Σύμφωνα με την παράδοση – την οποία διασώζει ο χρονογράφος της Ηπείρου, Αραβαντινός – εκεί ασκήτεψε ο Άγιος Βλάσιος της Σεβαστείας. Δυστυχώς, βάρβαρες επεμβάσεις εξαφάνισαν τη λάμψη αυτών των τοιχογραφιών βεβηλώνοντας και το χώρο, αφού απ’ ό,τι φαίνεται, το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε για πολλά χρόνια ως στάβλος.

Επισκέψιμο: Κατόπιν συνεννοήσεως με Ι.Μ. Προφήτου Ηλίου (Φλάμπουρα) π. Νίκων 6973430411