Η παλαιά, ρωμανιώτικη συναγωγή, η επονομαζόμενη «Γκρέκα» ήταν ένα επίμηκες ορθογώνιο κτίσμα που βρισκόταν κοντά στην πλατεία Μονοπωλίου, στη οδό Φιλελλήνων. Σήμερα στη θέση της έχει διασωθεί μόνο ένα τμήμα τοίχου, απομεινάρι μνήμης.

Η ίδρυση της ανάγεται στον 13ο αιώνα στην εποχή της ακμής του Δεσποτάτου, όταν ο ηγεμόνας Μιχαήλ Β΄ Κομνηνός Δούκας έδωσε στην εβραϊκή κοινότητα ελευθερίες και προνόμια που την οδήγησαν σε άνθιση. Την ίδια εποχή ξεκίνησε να λειτουργεί και το εβραϊκό νεκροταφείο σε μεγάλο τμήμα γης, στο λόφο της Περάνθης που παραχώρησε στην κοινότητα η βασίλισσα Θεοδώρα, μετέπειτα αγία. Τότε, ακόμη κατοικούσαν στην Άρτα μόνο οι παλαιοί «Ρωμανιώτες» Εβραίοι, όπως άλλωστε και σε όλη την Ήπειρο και στα περισσότερα μέρη του ελλαδικού χώρου. Ζώντας ανάμεσα σε ελληνικούς πληθυσμούς από την εποχή της μετανάστευσής τους, τον 3ο π.Χ. αιώνα, οι Ρωμανιώτες Εβραίοι είχαν ενσωματωθεί εποικοδομητικά στις τοπικές κοινωνίες. Ο προσδιορισμός «Ρωμανιώτες» (Ελληνοεβραίοι θα λέγαμε σήμερα) παραπέμπει στα βυζαντινά χρόνια και στο ενδώνυμο «Ρωμανία» που χρησιμοποίησαν οι κάτοικοι της εποχής για να αυτοπροσδιορίζονται. Δεν είναι γνωστό πότε δόθηκε η προσωνυμία «Γκρέκα» στη συναγωγή. Είναι πάντως λέξη δυτικού γλωσσικούς ιδιώματος που, ουσιαστικά προσδιορίζει το ίδιο χαρακτηριστικό, αυτό της ελληνικότητας. Επιπλέον, τέτοιου είδους προσωνυμίες δίνονται, κυρίως για να διακρίνεται το μνημείο από κάποιο άλλο, όμοιό του. Αυτοί οι συλλογισμοί οδηγούν στην πιθανή άποψη η συναγωγή να πήρε το προσδιοριστικό της, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, από τους Σεφαραδίτες Εβραίους που κατέφθασαν στην περιοχή στα τέλη του 15ου αιώνα, εξόριστοι και διωκόμενοι από την Απουλία της Ιταλίας και τη Ιβηρική χερσόνησο. Μοιάζει πολύ πιθανόν να χαρακτήρισαν «Γκρέκα» την παλαιά συναγωγή των Ρωμανιωτών για να ξεχωρίζει από τη νεόδμητη δική τους, την «Πουλιέζα», δηλαδή Απουλιανή, σαφείς υπαινιγμοί στις χώρες προέλευσης των δύο κοινοτήτων.

Η παλαιά συναγωγή ήταν ενεργή ως τις 24 Μαρτίου1944, όταν έπαυσε για πάντα, μαζί με την ιστορική εβραϊκή κοινότητα τα περισσότερα μέλη της οποίας συνελήφθησαν και εκτοπίστηκαν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει τη συναγωγή εγκαταλελειμμένη και σχεδόν κατεστραμμένη. Οι 30 επιζήσαντες από τα στρατόπεδα του θανάτου και οι 28 Εβραίοι που είχαν διαφύγει στα γύρω χωριά, στάθηκε αδύνατον να αναστήσουν την κοινότητα η οποία είχε χάσει το 84% του πληθυσμού της. Τα λιγοστά άτομα που είχαν απομείνει έφυγαν σε άλλες περιοχές και ως το 1959 η Κοινότητα έπαυσε και επίσημα να υπάρχει.

Το εβραϊκό νεκροταφείο απαλλοτριώθηκε. Η παλαιά ρωμανιώτικη συναγωγή «Γκρέκα» πουλήθηκε έναντι μικρού ποσού στον σύλλογο «Σκουφά» και αργότερα δόθηκε στον Δήμο. Σε σχόλιο του κ Θωμά Δάφνου κατοίκου της Άρτας, δημοσιευμένου σε ιστότοπο με φωτογραφίες αρχείου, αναφέρεται: «Το διοικητικό συμβούλιο της εβραϊκής ισραηλιτικής κοινότητας Άρτας κατά τη συνεδρίασή του στις 30 Δεκεμβρίου του 1956, παραχώρησε στον ιστορικό σύλλογο «Σκουφάς» τον ιερό χώρο της συναγωγής, εκτάσεως 300τ.μ. περίπου, για τη στέγαση της φιλαρμονικής και αίθουσας εκδηλώσεων θεάτρου.
Ο «Σκουφάς» ως μικρό δείγμα ευγνωμοσύνης, διέθεσε τότε 3.000 δραχμές για την ενίσχυση αναξιοπαθούντων ισραηλιτών της Άρτας.
Αργότερα ο Δήμος και ο ΕΟΤ απαλλοτρίωσε το χώρο και με τα χρήματα της αποζημίωσης ο «Σκουφάς» ξεκίνησε την ανέγερση της αίθουσας η οποία υπάρχει σήμερα, πάνω από την καφετέρια “Βυζάντιο”»

Η πόλη της Άρτας τιμά ετησίως τη μνήμη των Εβραίων που χάθηκαν. Τα τελευταία χρόνια ο Δήμος Αρταίων με την συνδρομή του Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου «Ο Σκουφάς», οργανώνει πολυήμερες εκδηλώσεις μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην προσπάθεια διατήρησης της ιστορικής μνήμης της κοινότητας των Εβραίων που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην μακραίωνη ιστορία της πόλης. Στις εκδηλώσεις μνήμης παρίστανται, εκτός από εκπρόσωποι τοπικών φορέων και κάτοικοι της πόλης, απόγονοι των Εβραίων της Άρτας, ραβίνοι και εκπρόσωποι εβραϊκών συλλόγων και άλλων επίσημων φορέων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων περιλαμβάνονται ανακοινώσεις, φωτογραφικές εκθέσεις, ξεναγήσεις, περιηγήσεις στην παλιά εβραϊκή συνοικία, μουσικές εκδηλώσεις και επιμνημόσυνη δέηση με κατάθεση στεφάνων στο Μνημείο Ολοκαυτώματος.

Το Μνημείο Εβραίων Μαρτύρων βρίσκεται έξω από την πύλη του Κάστρο κοντά στον πύργο του ρολογιού. Στην κύρια όψη παριστάνει σε χαμηλό ανάγλυφο την επτάφωτη λυχνία, τα ημικυκλικά στελέχη της οποίας αποδίδονται ως στέφανοι.

Επισκέψιμο: Καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας (ανοιχτός χώρος)