Πρόλογος

Όσα συνηθίζει κανείς να βλέπει, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να τα υποτιμήσει και σταδιακά να πάψει να τα παρατηρεί. Στην Άρτα έχουμε το προνόμιο να κινούμαστε ανάμεσα σε βυζαντινούς ναούς εξαιρετικής αρχιτεκτονικής. Απέναντι από το λύκειο που υπηρετώ για χρόνια, το 1^ο Γενικό Λύκειο, βρίσκεται ο επιβλητικός ναός της Παρηγορήτισσας. Δουλεύοντας ως ιστορικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση πάντα με συγκινούσε η ιδέα να προσεγγίσω το συγκεκριμένο βυζαντινό μνημείο, το οποίο αποτέλεσε τμήμα μελέτης της διατριβής μου, με τρόπο πέρα και από το δικό μου αντικείμενο. Ξεκίνησα λοιπόν να συζητώ με συναδέλφους μαθηματικούς, φυσικούς για την προοπτική μιας διαθεματικής συνεργασίας όπου προσαρμόζοντας ο καθένας τη δική του επιστήμη, θα μπορούσαμε να μελετήσουμε το συγκεκριμένο μνημείο. Το αποτέλεσμα ήταν να καταφέρουμε να δώσουμε στους μαθητές μας μια άλλη οπτική σχετικά με τον τρόπο διδασκαλίας αλλά και ένταξης του βυζαντινού ναού στην εκπαιδευτική διαδικασία. Εδώ καταθέτουμε έναν τρόπο διεπιστημονικής προσέγγισης του ναού της Παρηγορήτισσας. Ελπίζουμε το υλικό να φανεί χρήσιμο στον εκπαιδευτικό που θα θελήσει να εμπνευστεί από αυτό αλλά και στον επισκέπτη του ναού, ώστε φεύγοντας να πάρει μαζί του μια άλλη οπτική, την Παρηγορήτισσα με άλλη ματιά.

Ελένη Χ. Θεοδώρου
M.Sc Μεσαιωνικών Σπουδών και Βυζαντινής Ιστορίας, καθηγήτρια 1^ου Γενικού Λυκείου Άρτας

H ιστορία της Παρηγορήτισσας

Ο ναός αποτελεί κτίσμα του 13ου αι και ενώ έχει μια ξεχωριστή κι επιβλητική μορφή, μέχρι τον 16^οαι. δεν υπάρχει αναφορά σχετικά μ’ αυτόν στις γραπτές μεσαιωνικες πηγές. Ήταν μονή σταυροπηγιακή (σταυρός + πήγνυμι= στερεώνω, καρφώνω). Αρκούσε δηλαδή να βάλει έναν σταυρό στα θεμέλιά του ο εκπρόσωπος του Πατριαρχείου, για να ανήκει ο ναός σ’ αυτό. Αυτό του έδινε προνόμια αφού εξασφάλιζε ελευθερία κινήσεων αποφεύγοντας την ανάμιξη τοπικών επισκόπων αλλά ταυτόχρονα απέφευγε απειλές απαλλοτρίωσης από το Οθωμανικό κράτος.

Ο ναός χτίστηκε από τον Νικηφόρο Α και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα, δίπλα από προγενέστερο ναό που ήταν στο νότιο τμήμα του. Ο γλυπτός διάκοσμος, τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες δεν ενσωματώθηκαν όλα κατά την ίδια περίοδο. Ο ναός πέρασε φάσεις δόξας και απαξίωσης. Στα βυζαντινά χρόνια γνώρισε αίγλη και ο κάθε δεσπότης πρόσθετε στοιχεία στον ναό και συμπλήρωνε την διακόσμησή του. Κατά την Οθωμανική περίοδο η Παρηγορήτισσα απαξιώθηκε πλήρως. Το μνημείο υπέστη καταστροφές. Αφαιρέθηκαν οριζόντιοι κίονες που ήταν πακτωμένοι στο τοίχο στο Ν.Δ τμήμα του καθολικού και στηριζαν τους κάθετους κίονες που με τη σειρά τους στήριζαν τον τρούλο. Συνέπεια αυτού ήταν τα προβλήματα στατικότητας του μνημείου . Οι κίονες που αφαιρέθηκαν χρησιμοποιήθηκαν στο Ιμαρέτ. Αργότερα οι Τούρκοι τοποθέτησαν κανονάκια στους τρούλους και μετέτρεψαν το ναό σε προμαχώνα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.

Από μαρτυρίες του Μακρυγιάννη ξέρουμε πως αυτά διατηρήθηκαν ως το 1824. Στη δεκαετία του ’60 ο Ορλάνδος έκανε αναστηλωτικές παρεμβάσεις με την προσθήκη τσιμεντένιων κιόνων εκεί που αφαιρέθηκαν οι άλλοι.

Μέσα στα χρόνια πληροφορίες για το μνημείο παίρνουμε από εκθέσεις περιηγητών (G. Wheler 1675, J. Hobhouse 1810, τον Γάλλο πρόξενο F.Pouqueville 1820 , τον Άγγλο συνταγματάρχη W.M Leake ) από τον Μακρυγιάννη και από έγγραφα Πατριαρχικά (σιγίλιο του Πατριάρχη Ιερεμία Β 16ος αι.). Από το συγκεκριμένο έγγραφο μαθαίνουμε και το ακριβές όνομα του ναού ως Παρηγορήτισσα και όχι Παρηγορήτρια. Ο ναός στα χρόνια των Οθωμανών  πέρασε ως μετόχι στην δικαιοδοσία της Κάτω Παναγιάς. Σήμερα λειτουργεί ως ναός μόνο λίγες μέρες τον χρόνο. Είναι αφιερωμένος στην Ευαγγελίστρια και γιορτάζει την 25^η Μαρτίου. Ανήκει στη διαχείριση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας.

Τοιχογράφηση

Στην τοιχογράφηση χρησιμοποιείται τεχνική με τρία στρώματα κονιάματος, ώστε να λειανθεί το μέρος όπου θα μπουν τα χρώματα. Το πρώτο κονίαμα αποτελείται από ασβέστη, χοντρόκοκκη άμμο και νερό. Το δεύτερο με ασβέστη και πιο λεπτή άμμο και στο τρίτο προσθέτουν είτε άχυρο είτε μαλλί ζώων ώστε να κρατηθούν τα χρώματα και να μην ξεκολλήσουν και ξεθωριάσουν με τα χρόνια. Τα χρώματα τα έφτιαχναν από ορυκτά τριμμένα ή ήταν φυτικής προέλευσης. Η τοιχογράφηση έγινε σε πολλές διαφορετικές χρονικές περιόδους. Οι ναοί εικονογραφούνται βασικά  σε δύο φάσεις Στην α΄φάση στις αρχές του 13^ου αι. και στη β΄φάση στα τέλη του 13^ου αι. Μέσα στην εικονογράφηση περνούν στοιχεία πολιτικής προπαγάνδας. Τότε δεν υπήρχε η δυνατότητα χρήσης των κοινωνικών δικτύων ή των μέσων ενημέρωσης, που έχουν σήμερα οι ηγεμόνες στα χέρια τους. Υπηρχε επίσης ένα ποίμνιο που θρησκευόταν και καθώς ήταν εν πολλοίς αγράμματο, άκουγε το Ευαγγέλιο, αλλά συχνά δεν καταλάβαινε όλα όσα άκουγε. Οι τοιχογραφίες όμως του εξηγούσαν σκηνές από την ζωή του Ιησού και των Αγίων. Αν τώρα μέσα σ’ αυτές αποτυπώνονταν και οι μορφές των ηγεμόνων, τότε η δημοφιλία που κάθε ηγέτης επιθυμεί, έχει επιτευχθεί. Έτσι στην εικόνα της  Οδηγήτριας Παναγίας στην Βλαχέρνα εικονογραφείται πιθανόν η ίδια η Άννα η Παλαιολογίνα, μαζί με άλλες δύο ακόμη βυζαντινές αρχόντισσες. Στο βόρειο παρεκκλήσι της Παρηγορήτισσας υπάρχει απεικόνιση πιθανώς δεσποτών εκείνης της περιόδου.

Παρεκκλήσι Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Το παρεκκλήσι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ χτίστηκε σε μεταγενέστερα χρόνια. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η σύνδεση του τοίχου δεν είναι οργανική και συμμετρική με τους υπόλοιπους τοίχους του οικοδομήματος, καθώς υπάρχουν κεραμικά κοσμήματα που συνήθως βρίσκονται σε εξωτερικό χώρο. Στην δυτική πλευρά του διαχωριστικού του τοίχου βρίσκεται η μοναδική μικρή είσοδος, η οποία είναι διακοσμημένη με οδοντωτή ταινία. Για να «σπάσει» η μονοτονία του διαχωριστικού τοίχου κατασκευάστηκε πάνω από την θύρα μεγάλο τυφλό αψίδωμα και κυκλικό πλινθοπερίκλειστο μετάλλιο. Μόνο εκεί εντοπίζονται κατάλοιπα Βυζαντινής ζωγραφικής (στον υπόλοιπο ναό υπάρχουν δημιουργήματα διαφορετικών εποχών, κάτι που μαρτυρεί πως το μνημείο έχει περάσει διαφορετικές ιστορικές φάσεις). Επιπλέον πάνω από την είσοδο της δυτικής πλευράς του διαχωριστικού μπορεί κανείς να παρατηρήσει την τοιχογραφία του Αρχάγγελου Μιχαήλ, ο οποίος υπήρξε προστάτης της δυναστείας των Κομνηνών.

Αναλυτικότερα, φαίνεται πως ο Αρχάγγελος Μιχαήλ φοράει στρατιωτική στολή (κάτι που επιβεβαιώνεται από το ύφασμα στρατιωτικού μανδύα στο αριστερό χέρι). Τα φτερά του είναι μικρά και ασύμμετρα. Στο δεξί χέρι κρατάει ξίφος, ενώ στο αριστερό σφαίρα. Ακόμα, γίνεται αντιληπτό πως έχουμε νεότερο κύμα ζωγραφικής πάνω σε παλαιότερη εικόνα

Εσωτερικό Παρεκκλησίου

Στο εσωτερικό του Παρεκκλησίου σώζονται κατάλοιπα μισοκατεστραμμένης τοιχογραφίας, η οποία στην αρχή δεν ερευνήθηκε, διότι θεωρήθηκε πως δεν έχει ιδιαίτερη αξία. Όταν όμως ερευνήθηκε στην πορεία οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ανήκει στην υστεροβυζαντινή περίοδο και πως αναπαριστά ηγεμονικά πρόσωπα.

Η παράσταση σώζεται στο βόρειο τμήμα του δυτικού τοίχου αριστερά της εισόδου και συνεχίζεται σε τμήμα βόρειου τοίχου. Χτυπήθηκε στο παρελθόν με αιχμηρό αντικείμενο με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα εικονιζόμενα πρόσωπα.

Στο κέντρο απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ του οποίου σώζεται μόνο το φωτοστέφανο. Διακρίνονται τα ανοιχτά φτερά του στο πίσω μέρος του σώματός του με τα οποία σκεπάζει τις άλλες δύο μορφές. Φοράει μπλε ποδήρη χιτώνα και πάνω από αυτόν πορφυρό μανδύα. Στο αριστερό χέρι δεν σκεπάζονται η παλάμη και τα δάχτυλα και έτσι φαίνεται πως ακουμπάει την βασιλική φιγούρα. Ο εναγκαλισμός αυτός συμβολίζει πως ο Αρχάγγελος όχι μόνο προστατεύει, αλλά και φροντίζει.

Η δεξιά μορφή είναι ανδρική. Αυτό γίνεται αντιληπτό από το μουστάκι και την γενειάδα. Επιπλέον, φοράει ανοιχτοπράσινο ποδήρη χιτώνα και το δεξί του χέρι βρίσκεται σε δέηση. Το σώμα του είναι ελαφρά στραμμένο προς το μέρος του Αρχαγγέλου και πάνω από το κεφάλι του διακρίνεται ένα μέρος του ονόματός του «ΠA…ATAC»

Η αριστερή μορφή είναι βασιλική(πιθανότατα απεικονίζεται κάποιος Δεσπότης). Φοράει βασιλικό μανδύα με δύο κεντημένους δικέφαλους αετούς στο ύψος των ώμων. Στο κεφάλι διακρίνεται μόνο ένα μικρό τμήμα του πολύτιμου στέμματός του. Επίσης, σώζονται τμήματα του ονόματός του « …HC O CΠ…AC». Το σώμα του είναι στραμμένο προς το ένθρονο πρόσωπο, το οποίο τον αγκαλιάζει. Αυτή η κίνηση φανερώνει αποδοχή της ικεσίας.

Σχετικά με το ένθρονο πρόσωπο σώζεται μόνο μικρού τμήμα του φωτοστέφανου και το κατώτερο τμήμα του ημικυκλικού θρόνου και το υποπόδιο.

Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για επίσημα πρόσωπα του Δεσποτάτου. Εκείνη την εποχή  λοιπόν οι ηγεμόνες περνούσαν την προπαγάνδα τους μέσω της εικονογράφησης των ναών. Τέλος είναι φανερό πως πρόκειται για έργο υψηλής τέχνης.

Στήριξη τρούλου

Από τα πιο επιβλητικά κομμάτια του ναού είναι ο τρούλος ο οποίος φαίνεται να αιωρείται. Αυτό οφείλεται στην αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική του. Οι αρχιτέκτονες για να αποτυπώσουν την αίσθηση του αιωρούμενου τρούλου, στις τέσσερις γωνίες της εκκλησίας τοποθέτησαν κίονες στήριξης . Πάνω σε αυτούς έβαλαν κίονες παράλληλους προς στο έδαφος, πακτωμένους στους τοίχους , αφήνοντας μικρές προεξοχές προς το εσωτερικό του ναού . Έπειτα εγκατέστησαν στο ελεύθερο τμήμα αυτών, μια δεύτερη σειρά από κάθετους κίονες , συνεχίζοντας αυτό το μοτίβο μέχρι τη βάση του τρούλου .Αυτό ως εύρημα δίνει αφενός την εικόνα μιας πυραμιδοειδούς κατασκευής αφήνοντας χώρο στο κέντρο του καθολικού και αφετέρου ανακουφίζει το βάρος που ασκείται από τον τρούλο με έναν πρωτότυπο τρόπο.

Τα γλυπτά

Τα γλυπτά στον ναό έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν ακολουθούν ένα συγκεκριμένο μοτίβο, γεγονός που μας οδηγεί να σκεφτούμε πως προέρχονται από παλαιότερα κτίρια Αμβρακίας και της Νικόπολης. Υπάρχουν δυο σημαντικές γλυπτικές διακοσμήσεις στα τόξα του ναού. Η μία αναφέρεται στη Γέννηση και η άλλη στη Σταύρωση, που συμβολίζεται με τον αμνό που κρατά το σταυρό. Ιδιαίτερη αξία έχουν τα γλυπτά στα λοφία του τρούλου που κατά τον Ορλάνδο απεικονίζουν συμπλέγματα Ευαγγελιστών, όπως αναφέρονται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Υπάρχουν κιονόκρανα διακοσμημένα με φύλλα και καρπούς αμπέλου αλλά και κιονίσκοι με οξύκορφα τοξύλια που παραπέμπουν σε τέχνη της Δύσης. Οι μορφές της Παναγίας και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ αλλά και άλλα γλυπτά Ευαγγελιστών παραπέμπουν στη Σχολή της Σιέννας (μεγάλα κεφάλια σχετικά με το σώμα, κοντόχοντρο κορμί, χαλαρές πτυχώσεις).

Τα ψηφιδωτά

Για τα ψηφιδωτά κλήθηκαν τεχνίτες από την Κωνσταντινούπολη αλλά πρέπει να δούλεψαν και τοπικά εργαστήρια από την περιοχή. Αποτελούν ένδειξη πρωτοπορίας της Παλαιολόγειας Τέχνης. Η σχέση της Άννας Παλαιολογίνας που διατηρούσε και επεδίωκε επαφές με την βασιλεύουσα φαίνεται προς λειτούργησε καταλυτικά προς αυτό.

Για την ψηφοθέτηση ακολούθησαν την εξής μέθοδο :

Σε τριμμένο κονίαμα από μαρμαρόσκονη ασβέστη και κομμένο άχυρο ώστε να δοθεί όγκος και να δέσουν μεταξύ  τους τα υλικά , πρόσθεσαν νερό και κάνανε ένα στρώμα 2,5 εκ. πάχους. Μετά πρόσθεταν δεύτερο και τρίτο στρώμα λεπτότερα που στερεόνονταν μεταξύ τους με μεταλλικά καρφιά με επίπεδα κεφάλια. Στο μείγμα του τρίτου στρώματος γινόταν η ψηφοθέτηση των  ψηφίδων  και έτσι αυτές είναι σαν να μπαίνουν μέσα , να εμφυτεύονται σε φρέσκο σοβά. Έτσι έδεναν μεταξύ τους και αποκτούσαν αντοχή στο χρόνο. Υπάρχουν ψηφίδες εφυαλωμένες στις οποίες πάνω από την πήλινη επιφάνεια προστέθηκε υαλώδες επίχρισμα με φύλλο χρυσού ώστε να γυαλίζει. Αυτό συνέβη και σε πλακίδια της ανατολικής εξωτερικής πλευράς του ναού και στο ψηφιδωτό του τρούλου.

Τεχνικές χρονολόγησης και συντήρησης (self healing mortar)

Στο τμήμα αρχαιομετρίας στο Δημόκριτο υπάρχει πλήθος επιστημόνων διαφορετικών ειδικοτήτων που συνεργάζονται διεπιστημονικά στο κομμάτι χρονολόγησης και συντήρησης των μνημείων. Χρησιμοποιούνται τεχνικές όπως η χρήση του άνθρακα 14, του self healing mortar ή της χρήσης laser για την ψηφιακή αναπαράσταση μιας τοιχογραφίας του διασώθηκε μόνο σε σπαράγματα.

Η λογική της αυτοθεραπείας των ρωγμών που συντελούνται λόγω της φθοράς και του χρόνου, ήταν γνωστή από τα παλαιότερα χρόνια. Στην επικοινωνία μας με το τμήμα Αρχαιομετρίας του Δημοκρίτου ώστε να δούμε πως θα μπορούσε η σύγχρονη μηχανική και η βιολογία να χρησημοποιηθούν σε ένα βυζαντινό μνημείο, μάθαμε για την συγκεκριμένη μέθοδο που βοηθά ένα κτίριο να αυτοθεραπευθεί. . Ο μηχανισμός επούλωσης των ρωγμών είναι η παραγωγή ασβεστόλιθου (ανθρακικού ασβεστίου) η οποία μπορεί να γεμίσει το κενό που προκαλείται από τις ρωγμές.

Παλαιότερα πρόσθεταν οργανικό υλικό όπως αυγό ή αλεύρι στις ρωγμές και με το νερό της βροχής , σχηματίζονταν αδρανή βακτήρια, που τρέφονταν από το υλικό που έβρισκαν και έπαιρναν οξυγόνο από το νερό. Όταν τελείωνε το υλικό, αυτά πέθαιναν και ασβεστοποιούνταν. Αυτή η ασβεστοποίηση έκλεινε τη ρωγμή.

Σήμερα χρησιμοποιείται σε διάφορα κτίρια η τεχνική αυτή. Το αυτοθεραπευόμενο σκυρόδεμα είναι ένας νέος τύπος σκυροδέματος. Ένα σκυρόδεμα που μπορεί να θεραπεύει το “τραύματά” του, να επιδιορθώνει τις ρωγμές του αυτόματα, στρατολογώντας ζωντανά βακτήρια που θα λειτουργήσουν ως επισκευαστές. Ονομάζεται επίσης και αυτοεπισκευαστικό σκυρόδεμα. Το αυτοθεραπευόμενο σκυρόδεμα μιμείται την αυτόματη επούλωση των πληγών του σώματος με την έκκριση κάποιου είδους υλικού. Αναμιγνύεται ακριβώς όπως το κανονικό σκυρόδεμα, αλλά με ένα επιπλέον συστατικό, το επονομαζόμενο “θεραπευτικό παράγοντα”, ο οποίος παραμένει ανέπαφος κατά την ανάμειξη και καθίσταται ενεργός όταν εμφανιστούν ρωγμές, από τις οποίες αρχίζει να περνά νερό.

Ο θεραπευτικός παράγοντας που προστίθεται, περιέχει σφαιρίδια βιοδιασπώμενου πλαστικού, γεμάτα με αποξηραμένα σπόρια βακτηρίων. Επιλέγονται βακτήρια του γένους Bacillus (βάκιλλοι), των οποίων τα σπόρια μπορούν να επιβιώσουν χωρίς τροφή ή οξυγόνο για δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια στο σκληρό περιβάλλον του σύγχρονου σκυροδέματος, το οποίο εκτός του ότι είναι πολύ ξηρό, επίσης υπερβολικά αλκαλικό (έχει υπερβολικά υψηλό pH) για τους περισσότερους μικροοργανισμούς.

Οι επεμβάσεις του Ορλάνδου κατά τη δεκαετία του ΄60 για τις οποίες στηρίχθηκε στις τεχνικές του Μπαλάνου, έγιναν με την λογική της εποχής, που έδινε έμφαση στην υποθετική ανακατασκευή των μνημείων, στη συμπλήρωση των μελών που λείπουν. Στην Παρηγορήτισσα χρησιμοποίησε εκτενώς σιδερένιες στεφάνες συγκράτησης, σιδερένια συνδετήρια και ελκυστήρια που έσπασαν μαρμάρινα μέλη. Η σύγχρονη προσέγγιση της συντήρησης έχει πια αλλάξει οπτική.

Δυστυχώς οι εξωτερικές σιδερένιες προσθήκες στήριξης που έχουν μπει στην ανατολική όψη του ναού, θα μείνουν καθώς λείπει η τεχνογνωσία και τα χρήματα για την συνολική μελέτη και την εύκολη προσέλκυση εργολάβου.

Μάθημα γεωμετρίας στον βυζαντινό ναό της Παρηγορήτισσας

Οι μαθητές της Β’ λυκείου σε συνεργασία με τον καθηγητή των μαθηματικών προσπαθήσαμε να μετρήσουμε το ύψος του βόρειου τοίχου του καθολικού της εκκλησίας, με έναν περισσότερο εμπειρικό τρόπο.

Για το πείραμα χρειαστήκαμε:

• 1 laser
• 1 μοιρογνωμόνιο με βαρίδι δεμένο σε σχοινί

Αρχικά σταθήκαμε σε απόσταση 6 μέτρων μέσα στο καθολικό από τον τοίχο που θέλουμε να μετρήσουμε. Έπειτα τοποθετήσαμε στο ύψος των ματιών του παρατηρητή, κάθετο προς τον τοίχο, το μοιρογνωμόνιο και πάνω σε αυτό προσαρμόσαμε το laser, με το οποίο σημαδέψαμε το ανώτατο σημείο του καθολικού (το παράθυρο του γυναικωνίτη). Υπολογίσαμε την γωνία με το μοιρογνωμόνιο στο οποίο δέσαμε βαρίδι. Το αποτέλεσμα ήταν 40°. Με την εφαπτομένη της γωνίας υπολογίσαμε το ύψος περίπου 5 μέτρα. Τέλος, προσθέσαμε το ύψος του παρατηρητή και το αποτέλεσμα ήταν 6,5 μέτρα. Είδαμε το οκτάγωνο σχήμα του καθολικού και κατανοήσαμε την εγγεγραμμένου σταυροειδούς τμήματος του τρούλου.

Παιχνίδι μνήμης

Στα πλαίσια της διαθεματικής προσέγγισης του ναού κατασκευάσαμε κι ένα παιχνίδι μνήμης με φωτογραφίες από τους βυζαντινούς ναούς της Άρτας. Τα παιδιά γνώρισαν τον πολιτιστικό πλούτο της πόλης τους και χρησιμοποίησαν την φαντασία τους για να φτιάξουν κάτι με τα χέρια τους.

Περιηγηθείτε στο μνημείο

Κατεβάστε τις εφαρμογές discoverarta και vr discoverarta

Ευχαριστούμε τους μαθητές:

 

Β1

Κωνσταντίνα Βίτσιου
Ζωή Γκούντα
Αικατερίνη Γιώτη
Ευαγγελία Αλέτρα
Μελιτίνη Αρχιμανδρίτη
Ελευθέριος Γάτας
Αλεξάνδρα Γαβριήλ
Νικόλαος Γκούντας
Σταύρος Γαλαζούλας
Ηλίας Γκαρτζονίκας
Νικόλαος Δαφόπουλος

Β4

Ειρήνη Τσαλοκώστα
Βάλια Τόδουλου
Μαριτίνα Τρομπούκη
Μαρίλια Τρομπούκη
Γιάννης Τσάγκας
Ιάσωνας Χούσος
Δημήτρης Χρηστίδης
Γιάννης Χελάς
Ελένη Τσουπρά
Αποστόλης Χαλάστρας
Ρέα Τάτση
Μαριλένα Τσιμπερλένιου